#945 - Ciemnogród to bajka dla leśnych dudków ("Ha!art" #34)

Dziś na łamach Kolorowych gościmy Magdę Rucińską, krytyczkę i publicystke, pisząca również o komiksie. I to całkiem na poważnie. Przyjmijcie ją ciepło, kochani!

Story art to dziedzina sztuki narracyjnej, której pole działań obejmuje pogranicze, żeby nie powiedzieć – margines różnych obszarów kultury (sztuki, komiksu, literatury, filmu itp.). Jednocześnie jest to tytuł oraz główny temat najnowszej, listopadowej odsłony magazynu "Ha!art". Po lekturze słowa wstępnego, które – jako autor koncepcji numeru – napisał Jakub Woynarowski, można uznać, że termin ten odnosi się zarówno do holistycznego oglądu kultury, jak i do granicznych poszukiwań, jakie mają miejsce w jej obrębie.

W tym sensie story art przypomina koncepcję projektu Orbis pictus, którą autor wstępu rozumie jako miejsce zderzenia dwóch języków: obrazu i tekstu. Zamysłu tego nie należy jednak rozpatrywać w kategoriach nowości. Miejsce to jest już nam bowiem doskonale znane. Jest nim chociażby słowo, które z powodzeniem łączy w sobie dwoistość myśli, konstrukcji lingwistycznej oraz zmysłowości, czyli przedstawienia graficznego. Chodzi zatem o to, co (w dalszej części pisma) Stanisław Liguziński nazywa gestem eseistycznym; o dostrzeżenie tak w obrazie, jak i znaku pierwiastków tego, co zdawało się być im obce; o transgresję, czy – jak to ujął Woynarowski – „poszukiwanie międzygatunkowych analogii”.

Story art to zatem nie tylko reinterpretacja, dialektyka bądź dekonstrukcja, ale przezwyciężanie linearności tekstu, na rzecz wertykalności warstwy wizualnej oraz działania odwrotne, czy też wobec niego krytyczne – funkcjonujące na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Nurt ten nie wiąże się jedynie z postrzeganiem rzeczywistości w kategoriach narracji, lecz także z relacjami pomiędzy kaligramem, logotypem, słowem, a ilustracją, krytyką a sztuką, formą a treścią, ruchem a stagnacją itd. Jako tytuł ostatniego numeru "Ha!artu", story art pełni jednak dodatkowo funkcję indeksalną – wskazuje na to, co w owym tytule nie jest „powiedziane na głos”, a więc pozostaje niejako poza kadrem. Tym, przemilczanym w tytule, a zdecydowanie obecnym w opublikowanych na łamach magazynu tekstach medium jest komiks. Przewija się on chociażby jako punkt odniesienia, czy drugi biegun, wraz z którym story art mógłby potencjalnie stworzyć binarną opozycję.

Można zaryzykować stwierdzenie, że listopadowy "Ha!art" w równym stopniu bada linie demarkacyjne pomiędzy sztuką, a komiksem, co dziesiąty numer "Zeszytów Komiksowych" – granice komiksu i jego związki ze sztuką. Byłoby to jednak spore uproszczenie. W jednym i drugim piśmie pojawiają się nieraz swoiste transgresje, wynikające to z niekonsekwencji, to znowuż z intencji autorów. Nie zawsze jest to jasne, czytelne, natomiast można odnieść wrażenie, że rozgraniczenie pomiędzy story artem (a więc sztuką) i komiksem było ważniejsze dla autorów, których artykuły pojawiły się na łamach "Ha!artu". W magazynie przytoczone zostały skrajne przypadki artystów, którzy nie życzą sobie, aby ich nazwisko sąsiadowało w jednym zdaniu ze słowem "komiks". Nie brak również wypowiedzi twórców, których prace można by przyporządkować do obu dziedzin, a którzy – mimo że godzili się na określenie ich mianem komiksu – woleliby w pewnym sensie odżegnać się od związków z tym medium.

Paradoks, jakiego można się tu dopatrzyć, jest jednak czymś złudnym. Dotyczy on w zasadzie tego, w jaki sposób dany artysta/artystka definiuje komiks na własne potrzeby, a od jakiego rozumienia, czy przyporządkowania swojej twórczości chciałby/chciałaby się odciąć. Niemniej prowadzi to do absurdalnej sytuacji, w której – jak już wspomniałam – twórca zgadza się z tym, że jego praca to komiks, ale mówi, że komiksów, z nielicznymi wyjątkami, nie lubi (vide wywiad z Agnieszką Piksą). Absurd ten polega na tym, jak wąsko rozumiane bywa w Polsce słowo „komiks”. To samo (pominąwszy sferę żartów) nie miałoby racji bytu w przypadku innej dziedziny kultury. Spróbujmy sobie wyobrazić np. Federico Felliniego mówiącego, że nakręcił nowy film, ale tak naprawdę to filmów nie lubi. Niedorzeczne prawda? A jednak takie sytuacje mają miejsce w przypadku działań przeprowadzanych na granicy sztuki i komiksu.

Skąd bierze się ten absurd? Dlaczego można mówić o swoistej autocenzurze pośród niektórych artystów, czy ludzi ze świata sztuki? Odpowiedzi na te pytania w "Ha!arcie" jednoznacznie nie padają. Dzięki lekturze zawartych w nim tekstów, można za to przekonać się, jak problematyczny bywa komiks dla ludzi związanych z instytucjami art worldu. Na przykład, w przeprowadzonym przez Woynarowskiego wywiadzie, Tomasz Kozak zdradza jak jego, represjonowane przez nauczycieli liceum plastycznego, zapędy literackie skłoniły go do tworzenia komiksów. Ponadto wiele ciekawych, zastanawiających wątków zostało poruszonych w rozmowie Woynarowskiego z Łukaszem Rondudą na temat wystawy "Black and White", która latem miała miejsce w MSN. Wywiad ten wydaje się wyjątkowo symptomatyczny, ponieważ pada w nim sporo trudnych pytań dotyczących nie tylko kryteriów doboru artystów i prac, zamysłu kryjącego się za projektem/ekspozycją, ale również o potencjalne pola dalszej współpracy pomiędzy artystami komiksowymi a światem sztuki.

W rozmowie tej pojawia się również wątek przeszkód stojących na drodze tej relacji. Okazuje się, że rozmówca Jakuba Woynarowskiego ma niemałe problemy w poruszaniu się po terytorium komiksu. Utrudnieniem nie jest jedynie kwestia nazewnictwa, czy sposobu eksponowania prac komiksowych. Ronduda ma kłopot z wartościowaniem, czy ulokowaniem rysowników, których twórczość odbiega od trendów sztuki nowoczesnej. Dzieje się tak ponieważ nie potrafi on wykroczyć poza pewne ramy postrzegania kultury. W pewnym sensie przyznaje nawet, że brakuje mu narzędzi, które umożliwiłyby mu poruszanie się w tej materii. Taką asekurację, czy „rusztowania” mogłyby według niego zapewnić odpowiednie instytucje oraz solidna krytyka – swoisty komiksowy establishment, który miałby monitorować działania artystów na tym polu. Trzeba jednak zaznaczyć, że wskazując na wybrakowanie i niekompetencję tych sektorów, winą za ów „brak narzędzi” obarcza on świat komiksu.

Niezależnie od tego czy owe słowa brzmią słusznie, lub jakie budzą wątpliwości, wydaje się, że komunikacja pomiędzy rodzimym art worldem, a komiksem pozostawia jeszcze wiele do życzenia. Z tekstów opublikowanych w "Ha!arcie" wynika, że sztukę interesują głównie działania kontestatorskie, odbiegające od tradycyjnych kanonów, rygorów i technik tworzenia, które jednocześnie sięgałyby do doświadczenia artystów ostatniego wieku. Jest więc w niej miejsce na story art i pokrewną mu twórczość komiksową, które czerpałyby z nauk lingwistycznych, sztuki teatralnej (np. wykorzystującej tzw. Verfremdunkseffekt), multimedialnej, krytycznej, ekspresjonizmu (czy „nowych dzikich”), konstruktywizmu, dadaizmu, działań liberackich, hipertekstów, poezji konkretnej i cybernetycznej, książki artystycznej, książki-wystawy oraz wielu innych działań (np. murali, niektórych zinów).

W sferze niedopowiedzenia nadal pozostaje kwestia ogromnego pola, które oferuje subwersja. Można ją bowiem zastosować zarówno w przypadku słowa „komiks”, jak i wielu prac, które technicznie, estetycznie mieszczą się w tradycyjnych kanonach komiksowego medium. Klasyczna narracja, lekkość (komizm), estetyzacja, hiperwidzialność, nadmiar – mogą stanowić jej doskonałe narzędzia. Wydaje się jednak, że komiks, który po nie sięga, pozostaje dla świata sztuki w szarej strefie, we mgle. A zatem terytorium, po którym niepewnie się porusza i którego granice przekracza niechętnie.

Wnioski nasuwają się same: związek komiksu ze sztuką nie należy więc do dojrzałych ani zbyt udanych. Brakuje w nim wzajemności, porozumienia oraz zaufania. Rodzimy art world tłumaczy się brakiem odpowiednich narzędzi i wskazuje na irracjonalność, brak merytoryki i oziębłość komiksiarzy. Ci zaś mają, najzwyczajniej w świecie, dosyć macoszego traktowania, które sprawia, że ich medium postrzegane jest jako bękart, chybiony eksperyment kultury. A jedną i drugą stronę dzieli pustkowie cichych dni oraz autocenzury.

Ogólnie rzecz ujmując, trzydziesty czwarty numer "Ha!artu" jest w pewnym sensie solidnym rozwinięciem myśli, które Jakub Woynarowski zawarł w tekstach opublikowanych w 2010 roku w "Zeszytach Komiksowych". Pojawiają się w nim bliźniacze wątki, te same inspiracje, nazwiska i podobne wątpliwości, problemy. Pozostaje zapytać, co właściwie zmieniło się na płaszczyźnie porozumienia sztuki i komiksu z perspektywy ostatniego roku? W jakim kierunku podąża relacja między tymi dziedzinami kultury? Czy rodzimy komiks zdołał odnaleźć równowagę pomiędzy autonomią a komunikacją, mediacją?

Jedno jest pewne, listopadowe wydanie krakowskiego magazynu jest istotnym głosem w dyskusji, lub – jak kto woli – głosem otwierającym kolejny etap tej trudnej dyskusji. Jego lektura umożliwia dialektyczne spojrzenie zarówno na komiks, jak i na sztukę. Nie ma znaczenia czy jego czytelnik czuje się bardziej kompetentny w zakresie działalności komiksowej, czy stricte artystycznej (z obiegu galeryjnego). Można bowiem spojrzeć na niego z wielu punktów widzenia. Z jednej strony mamy komiksowość fenomenów sztuki, z drugiej zaś artyzm i transgresyjność komiksu itp. Nie chodzi tu o zawłaszczanie terytoriów, nobilitację, czy deprecjonowanie, a gest ciekawości, zainteresowania, poszukiwania wzajemnych analogii.

Niemniej warto również spojrzeć na wspomniany numer "Ha!artu" przez pryzmat dziesiątej odsłony "Zeszytów Komiksowych" i konsekwentnie pozwalać sobie na międzygatunkowe transgresje na co dzień. Wydaje się, że wzajemna komunikacja, rekonesans to jedyny sposób na przełamanie uprzedzeń i stereotypów, które nie są przecież niczym innym, jak tylko formułkami pozwalającymi „podporządkować dany wycinek rzeczywistości bez konieczności osobistego doświadczania” (W. Lippman). Spójrzmy prawdzie w oczy: skąpstwo poznawcze po prostu nikomu nie przystoi, a „ciemnogród” to bajka dobra chyba tylko dla leśnych dudków.